Гавайидеги Улуттук Океан жана Атмосфералык Башкармалыгынын окумуштуусу Камрин Аллен карьерасынын башында гормондор аркылуу коалалардын кош бойлуулугун көзөмөлдөө боюнча изилдөө жүргүзгөн. Андан кийин ал башка изилдөөчүлөргө деңиз таш бакаларынын жынысын тез аныктоого жардам берүү үчүн ушундай ыкмаларды колдоно баштаган.
Ташбаканын жынысына карап эле айта албайсың. Так жооп алуу үчүн көбүнчө лапароскопия талап кылынат - денеге киргизилген кичинекей камеранын жардамы менен таш баканын ички органдарын текшерүү. Аллен кан үлгүлөрүн колдонуу менен таш бакалардын жынысын кантип аныктоону ойлоп тапты, бул таш бакалардын көп сандагы жынысын тез текшерүүнү бир топ жеңилдетти.
Жумурткадан чыккан таш баканын жынысы жумуртка көмүлгөн кумдун температурасы менен аныкталат. Климаттын өзгөрүшү дүйнө жүзү боюнча температуранын жогорулашына алып келгендиктен, изилдөөчүлөр дагы көптөгөн ургаачы деңиз таш бакаларын тапканына таң калышкан жок.
Бирок Аллен Австралиянын Рейн аралында – Тынч океандагы жашыл деңиз ташбакалары үчүн эң чоң жана эң маанилүү уя салган аймак – изилдөөсүнүн жыйынтыгын көргөндө, кырдаал канчалык олуттуу экенин түшүндү. Ал жердеги кумдун температурасы ушунчалык көтөрүлүп, ургаачы таш бакалардын саны эркектеринин санынан 116:1ге көп боло баштаган.
Жашоо мүмкүнчүлүгү азайган
Жалпысынан мелүүн жана тропиктик зоналардагы океандарда таш бакалардын 7 түрү жашайт жана алардын жашоосу ар дайым коркунучтарга толгон жана адам аракетинен улам келип чыккан глобалдык жылуулук аны ого бетер татаалданткан.
Деңиз таш бакалары жумурткаларын кумдуу пляждарга таштайт, көп бала таш бакалар жумурткадан чыгышпайт. Жумурткаларды микробдор өлтүрүп, жапайы жаныбарлар казып же жаңы уя казган башка таш бакалар талкалап салышы мүмкүн. Морт кабыктарынан бошонууга жетишкен ошол эле таш бакалар океанга жетип, карышкырга же енотко кармалып калуу коркунучуна туш болушат – аларды сууда балыктар, крабдар жана башка ачка деңиз жаныбарлары күтүп жатат. Деңиз таш бакаларынын балапандарынын 1%ы гана бойго жеткенге чейин жашайт.
Чоң таш бакалар жолборс акулалары, ягуарлар жана киллер киттер сыяктуу бир нече табигый жырткычтарга да туш болушат.
Бирок деңиз таш бакаларынын аман калуу мүмкүнчүлүгүн бир топ төмөндөткөн адамдар болгон.
Ташбакалар уя салган пляждарда адамдар там салышат. Адамдар уядан жумуртка уурдап, кара базарга сатышат, чоң таш бакаларды этине, терисинен өтүк, баштык жасоо үчүн өлтүрүшөт. Таш баканын кабыгынан адамдар билериктерди, көз айнектерди, тарактарды жана зергер кутучаларын жасашат. Ташбакалар балык уулоочу кайыктардын торуна түшүп, чоң кемелердин локачасынын астында өлүшөт.
Учурда деңиз таш бакаларынын жети түрүнүн алтоосу жок болуп кетүү коркунучу астында деп эсептелет. Жетинчи түр жөнүндө - австралиялык жашыл таш бака - окумуштуулар анын статусун аныктоо үчүн жетиштүү маалыматка ээ эмес.
Жаңы изилдөө – жаңы үмүт?
Бир изилдөөсүндө, Аллен Сан-Диего сыртында жашыл деңиз таш бакаларынын чакан популяциясында жылыган кум ургаачылардын санын 65% дан 78% га көбөйгөнүн аныктаган. Ушундай эле тенденция Батыш Африкадан Флоридага чейинки деңиз ташбакаларынын популяцияларында да байкалган.
Бирок буга чейин эч ким Рейн аралында таш бакалардын олуттуу же чоң популяциясын изилдеген эмес. Бул аймакта изилдөө жүргүзгөндөн кийин, Аллен жана Йенсен маанилүү тыянактарды жасашкан.
30-40 жыл мурун жумурткадан чыккан улгайган таш бакалар да негизинен ургаачы болгон, бирок 6:1 катышта гана болгон. Бирок жаш таш бакалар, жок эле дегенде, акыркы 20 жыл ичинде 99% дан ашуун ургаачы болуп төрөлгөн. Температуранын жогорулашына Австралиянын кумдары салкыныраак болгон Брисбен аймагында ургаачылардын саны 2:1 гана катышы менен эркектерден көп болгону далил.
Флоридадагы дагы бир изилдөө температура бир гана фактор экенин көрсөттү. Кумдар нымдуу жана салкын болсо, эркектер көбүрөөк туулат, кумдар ысык жана кургак болсо, ургаачылар көбүрөөк туулат.
Үмүттү өткөн жылы жүргүзүлгөн жаңы изилдөө да берди.
Узак мөөнөттүү туруктуулук?
Деңиз таш бакалары 100 миллион жылдан ашык убакыттан бери бир формада жашап, муз доорлоруна, ал тургай динозаврлардын жок болушуна чейин аман калган. Балким, алар көптөгөн аман калуу механизмдерин иштеп чыгышкан, алардын бири алардын жупташуу ыкмасын өзгөртүшү мүмкүн.
Сальвадордогу тукум курут болуп бара жаткан таш бакалардын чакан тобун изилдөө үчүн генетикалык тесттерди колдонуп, таш бака изилдөөчүсү Александр Гаос Аллен менен иштешип, эркек деңиз таш бакалары бир нече ургаачы менен жупташа турганын, алардын тукумунда 85% ургаачы бар экенин аныктаган.
"Биз бул стратегия кичинекей, жоголуп бара жаткан, өтө азайып бараткан популяцияларда колдонуларын таптык" дейт Гаос. "Биз алар ургаачылардын тандоосу аз болгонуна жөн эле реакция кылышты деп ойлойбуз."
Бул жүрүм-турум көбүрөөк ургаачылардын төрөлүшүн компенсациялоо мүмкүнчүлүгү барбы? Аны так айтуу мүмкүн эмес, бирок мындай жүрүм-турум болушу мүмкүн экендиги изилдөөчүлөр үчүн жаңылык.
Ошол эле учурда, Голландиялык Кариб деңизин көзөмөлдөгөн башка изилдөөчүлөр уя салган пляждарда пальма жалбырактарынан көбүрөөк көлөкө берүү кумду байкаларлык түрдө муздатаарын аныкташкан. Бул деңиз таш бакаларынын жыныстык катышынын учурдагы кризисине каршы күрөшүүдө чоң жардам берет.
Акыр-аягы, изилдөөчүлөр жаңы маалыматтарды бекемдейт. Деңиз таш бакалары мурда ойлогондон да ийкемдүү түр болушу мүмкүн.
"Биз азыраак популяцияларды жоготуп алышыбыз мүмкүн, бирок деңиз таш бакалары эч качан толугу менен жок болбойт", - деп жыйынтыктады Аллен.
Бирок таш бакалар биз адамдардан бир аз көбүрөөк жардамга муктаж болушу мүмкүн экенин түшүнүү маанилүү.